عنوان اثر: قصه‌هاى ايرانى

نويسنده: لوريمر

لندن: انتشارات مك ميلان

على حسين‌پور

Lorimer, D. L. R and Lorimer,E. O. (1919)

Persian Tales: Written Down for the First Time in the Original Kermani and Bakhtiari,

London: Macmillan.

يكى از ايران‌شناسان معروف انگليسى كه مطالعات و تحقيقات مفيد و ارزشمندى درباره زبان، فرهنگ و آداب و رسوم مردم ايران انجام داده «ديويد لاكهارت لوريمر» ( 1962- 1867  D. L. Lorimer ) است .او در ايام جوانى به منظور انجام مأموريت‌هاي مختلف از طرف بريتانيا- از جمله انجام تحقيقات علمى ايران‌شناسى و زبان‌شناسى- به ايران آمده بود. وى به اين منظور به مناطق مختلفى از كشور ايران سفر كرده بود و از نزديك و در تماس با مردم به مطالعه عميق و علمى زبان شناسى و نوع گويش و لهجه اقوام ايرانى و جمع‌آورى ادبيات شفاهى و فرهنگ عاميانه آنان در بيش از يك صد سال پيش -در اوايل قرن بيستم - پرداخته بود كه در نوع خود بسيار ارزشمند و كم نظير است و در واقع حاصل تحقيقات او گوياى نوع فرهنگ و زندگى اقوام ايرانى مورد مطالعه در گذشته‌هاى دور است كه تا آن زمان رايج بوده و برخى نيز با كمى تغيير و تحول هم اكنون نيز متداول است .از جمله مناطقى كه وى مورد مطالعه قرار داده و در آثار او منعكس شده است مي‌توان به كرمان، يزد و مناطق بختيارى اشاره كرد. حاصل تلاش علمى و تحقيقاتى لوريمر در كرمان و يزد چند اثر با ارزش و ماندگار، از جمله كتاب فرهنگ مردم كرمان – ترجمه شده توسط فريدون وهمن در سال 1353 –است و ديگرى درباره شناخت گويش«گبرى» و گويش كرمانى در كرمان است كه تاكنون ترجمه نشده است. لوريمر بيشترين وقت خود را صرف مطالعه عميق و دقيق گويش بختيارى –كه هم اكنون در مناطق مختلفى از چهار استان چهار محال و بختيارى، لرستان، اصفهان و خوزستان سكونت دارند- انجام داده بود. او در طول سال هاى 1903 تا 1909 م به مدت شش سال نايب كنسول انگلستان در خوزستان بود و اين فرصتِ مغتنمِ پيش آمده را براى انجام كارِ علمى- تخصصى مورد علاقه‌اش به كار گرفت و مطالعات خود را بر روى گويش و فرهنگ مردم بختيارى ساكن در خوزستان انجام داد كه نتيجه تلاش او، چندين كتاب ارزشمند در اين‌باره است كه متأسفانه به علت معرفى نشدن اين منابع غنى و پرمحتوا - با وجود اينكه مدت‌ها از چاپ‌شان مى‌گذرد- تا كنون كمتر از آنها براى استفاده علمى و تحقيقاتى به كار برده شده‌اند، به همين دليل در اينجا براى استفاده بهينه از آنها، در ذيل ضمن معرفى مختصر هر كدام از اين كتاب‌ها، به معرفى كامل اولين اثر مكتوب لوريمر درباره قوم بختيارى و همچنين مردم كرمان با عنوان كلى (Persian Tales) قصه‌هاى فارسى خواهيم پرداخت.

 

 لوريمر پس از انتشار اولين اثر خود در زمينه ادبيات عاميانه با نام قصه‌ها يا داستان‌هاى ايرانى در سال 1919 ، سه سال پس از آن يعنى در سال 1922 م كتاب ديگرى را با نام The Phonology of»

the Bakhtiari, Badakhshani, and Madaglashti

«Dialects of Modern Persian  در زمينه گويش‌شناسى به چاپ رساند. مطالب اين كتاب در واقع معرفى اين گويش‌ها به سبك و شيوه زبان‌شناسى دقيق همراه با آوانگارى است. بخش اول كتاب درباره گويش بختيارى است. در پيشگفتار كتاب، نويسنده به معرفى بختيارى‌ها و محل سكونت و نوع زندگى شان پرداخته است و در ادامه گويش آنان را با ذكر نمونه هاى زيادى از لغات بختيارى همراه با آوانگارى دقيق واژگان معرفى كرده است كه با اين كار، شناخت دقيق گويش بختيارى را -به ويژه در يك قرن اخير- به خوبى منعكس كرده است به همين دليل اين اثر در شناخت گويش لُرى بختيارى به عنوان يكى از زير شاخه هاى زبان فارسى بسيار حايز اهميت است.

كتاب هايى كه در بالا به آنها اشاره شده است با تلاش لوريمر در زمان حياتش به چاپ رسيدند. وى در طى ساليان اقامتش در ايران، مطالب زيادى را درباره فرهنگ عامه مردم ايران به ويژه بختيارى ها يادداشت كرد كه در زمان حياتش موفق به چاپ همه آنها نشده بود. اما در چند دهه اخير با تلاش دو تن از ايران شناسان و زبان شناسان نامى معاصر به نام فريدون وهمن، -استاد دانشگاه كپنهاك- و گارنيك آساتوريان -استاد دانشگاه ايروان- مجموعه دستنوشته ها و مطالب و ياداشت هاى مختلف و پراكنده لوريمر را مورد مطالعه دقيق قرار داده ا ند و پس از ويرايش مطالب گردآ ورى شده و افزودن يادداشت هاى بيشتر با استفاده از بنيه علمى خود و منابع

گوناگون زبان شناسى، كل مطالب را با عنوان كلى West Iranian

dialect materials (موادى از گويش هاى ايران غربى) در سه جلد به چاپ رساندند. جلد اول از اين مجموعه با عنوان Materials

on the Etnografy of the Baxtiaris است،كه به مطالعه قوم نگاشتى درباره بختيارى ها مى پردازد. اين اثر در سال 1987 در كپنهاك به چاپ رسيد. در اين كتاب مطالبى از گويش بختيارى با رعايت تلفظ دقيق واژه ها به صورت قوم‌نگارانه از زمان تولد تا مرگ و چگونگى انجام مراسم گوناگون و باورهاى مردم بختيارى

به طور مختصر همراه با ترجمه مطالب و شرح لغات آمده است.

اهميت اين كتاب علاوه بر زبان شناسى، بيشتر به خاطر قوم نگارى دقيقى است كه لوريمر با استفاده از ادبيات شفاهى رايج بختيارى ها در اواخر عصر قاجار انجام داده است كه خود به نوعى بازگو كننده زندگى و فرهنگ مردم بختيارى در آن زمان است. جلد دوم مجموعه ياداشت هاى لوريمر به نام Short stories of the Baxtiaris كه شامل قصه ها و داستان هاى كوتاه مردم بختيارى است كه در سال 1991 در دانشگاه كپنهاك انتشار يافت. اين داستان ها را لوريمر در طى سال هاى 1906 ، 1908 و 1914 - 1913 در مناطق بختيارى

جمع آ ورى كرده بود. اين داستان هاى كوتاه به عنوان گونها ى از ادبيات عاميانه بختيارى، از محتواى آموزنده ى تربيتى و آموزشى زيادى –به وِيژه براى كودكان و سرگرمى آنان- برخوردارند و منبعى مفيدى براى شناخت قصه هاى كوتاه قديمى اين قوم از گذشته تا كنون است. در نهايت جلد سوم اين مجموعه گردآورى شده با عنوان Poetry of

the Baxtiaris (اشعار بختيارى)، در سال 1995 منتشر شد. اين كتاب ارزشمند را شايد بتوان در زمره بهترين مجموعه ياداشت هاى لوريمر در طى اقامت طولانى‌ا ش در مناطق بختيارى به شمار آورد كه بعدها توسط استادان زبان شناسى همچون وهمن و اساطوريان با ذكر ياداشت هاى ارزندها ى درباره گويش بختيارى به چاپ رسيده است. در اين كتاب انواع و اقسام ترانه ها و اشعار عاميانه و محلى بختيارى، متناسب با نوع كابردى بودن شان از نظر موضوعى، در بيست و هفت قطعه مختلف از جمله ترانه هاى عاشقانه، مرثيه ها و سوگينه ها و ديگر ترانه ها از جمله لالايي هاى مادران بختيارى آمده است كه جالب توجه است. اين ترانه ها و اشعار محلى به اين دليل اهميت دارند كه بازتابى از اوضاع اجتماعى بختيارى در اواخر دوره قاجار به ويژه پس از مشروطيت است. علاوه بر اين، با مقايسه برخى از اين اشعار محلى با اشعار و ترانه هاى رايج امروزى مي‌توان تا حدودى از تغييرات به وجود آمده در نوع مضامين و واژگان آنها از يك صد سال گذشته تا به امروز آگاه شد. به همين دليل، شناخت و بررسى اين ترانه ها در كنار ساير گونه هاى فرهنگ مردم بختيارى مي تواند براى مطالعه دقيق فرهنگ اين قوم، بسيار مفيد و ارزنده باشد.

لازم به يادآورى است كه لوريمر علاوه بر چاپ كتاب هاى زبان شناسى و فولكلور، مقالات زيادى را نيز در مجلات معتبر زمان خويش از جمله »نشريه انجمن پادشاهى آسيا « به چاپ رسانده است كه محور اصلى اين مقالات، بر پايه شناخت گويش هاى ايرانى و نتيجه به دست آمده از تحقيقات فولكلوريك او در ايران و ساير كشورها است و جزو منابع مفيد و پايه ا ى در زمينه فرهنگ و گويش شناسى مردم ايران است.

پس از آگاهى كلى درباره كتاب هاو آثار لوريمر، در اينجا به معرفى اولين اثر مكتوب او در زمينه ادبيات عاميانه مردم ايران با عنوان قصه هاى ايرانى خواهيم پرداخت:

كتاب Persian Tale قصه هاى فارسى اثر ديويد لاكهارت لُريمر شرق شناس و ايران شناس انگليسى است كه در طول سال هاى اقامتش در ايران در اواخر دوره قاجار، مجموعها ى از داستان ها و قصه هاى ايرانى را –كه در آن زمان به صورت شفاهى در بين مردم رايج بود- با تلاش و كوشش و علاقه خويش (با همكارى (. E. O

Lorimer ) جمع آ ورى كرد و آن را در سال 1919 ميلادى در لندن به زبان انگليسى به چاپ رسانده است. اين كتاب در 354 صفحه و در دو بخش كلى قصه هاى كرمان در بخش نخست و قصه هاى بختيارى در بخش دوم و در پايان كتاب واژهن امه برخى از لغات دشوار كل كتاب آورده شده است. لريمر در قسمت اول كتاب قصه هاى گوناگونى از مردم كرمان- كه شامل 30 قصه است- را به خوبى و به شكل ساده و روان و با همان لهجه و گفتار روزمره مردم كرمان در تلفظ برخى از اسامى خاص آورده است؛ به طورى كه خواننده با شروع به خواندن اين قصه ها، به علت جذابيت و جالب بودن ماجراهاى پندآموز و حكمت آموز داستان هاى قديمى اين خطه از كشورمان، با علاقه‌مندى خاصى آن را تا پايان داستان دنبال مى كند تا از اصل ماجراى نوشته شده آگاه شود. اين قصه ها به طور كلى علاوه بر ماجراهاى پندآموز از زندگى حيوانات، شامل قصه هايى از قهرمانان مردمى و برخى از مردم عادى، حكايت دارد كه داستان برخى از آنها طولاني‌تر است. نويسنده همراه با ذكر داستان و متناسب با نوع ماجرا، هشت نقاشى رنگى و زيبا و چند تصوير رسم شده معمولى را براى گويات ر اصل داستان افزدوده است كه بر غناى كار او مى‌افزايد.

بخش دوم اين كتاب مربوط به قصه هاى عاميانه مردم بختيارى در يك صد سال گذشته است. نويسنده در اين قسمت 28 نوع مختلف از اين قصه ها را در ادامه قصه هاى عاميانه مردم كرمان آورده است كه در مجموع اين كتاب 58 قصه را شامل مى شود. اين قصه ها در برگيرنده موضوعات مختلفى است، از جمله ماجراهاى حيوانات و پرندگانى است كه در ادبيات عاميانه بختيارى، متناسب با خصوصيات هر يك از آنها، قصه هاى زيادى درباره آنها به وجود آمده است. از آنجايى كه بيشتر مخاطبين اين قصه ها و داستان ها كودكان هستند، اين تيپ از قصه ها همواره بيشتر مورد توجه آنان بوده است و نتيجها ى كه از كل داستان برداشت مى شود نتيجها ى اخلاقى، حكمت آميز و پندآموز براى كودكان و تشويق آنها براى روى آوردن به كارهاى شايسته است. علاوه بر موارد بالا در مجموع قصه هايى كه لوريمر درباره بختيارى آورده است، بيشتر معطوف مى شود به قصه مردم عادى با

مشاغل گوناگون، مانند بازرگان؛ نانوا؛ چوپان؛ شكارچى؛ هيزم كش و...    همچنين او قصه‌اى از حضرت خضر پيامبر و پادشاهانى كه قصه ها را به آنها منتسب مى كنند، آورده است كه خواندن اين ماجراها بسيار جالب و شنيدنى است. در واقع، با بررسي برخى از اين قصه هايى كه توسط لوريمر در يك صد سال اخير ثبت و مكتوب شدها ند، درميي ابيم كه برخي از شخصيت هاي واقعي و تاريخي نقش مهم و اصلي را در اين گونه قصه ها دارند و ماجراهاي قصه، به گونه‌اي با شخصيت آنها ارتباط پيدا مي كند. يكي از اين شخصيت هاي تاريخي شاه عباس

صفوي است. وي به عنوان شاهي مقتدر، با حكومت طولاني و با داشتن شخصيت ويژها ي كه زبانزد عام و خاص بود، وارد قصه هاي مختلف فرهنگ مردم ايران و از آن جمله بختياري ها شده است. نزديكي سرزمين بختياري به پايتخت صفويان- اصفهان- نيز سبب مي شد كه به وى توجه بيشترى شود. مى دانيم كه درباره شاه عباس بسيار گفته و نوشته شده كه گاهي با لباس مبدل ميان مردم مي رفت و از نزديك با بسياري از واقعيات و ماجراهاي زندگي اقشار گوناگون مردم، آشنا و گاهي خود نيز وارد اين ماجراها مي شد و سپس براي حل آن از قدرت شاهي خويش استفاده مي كرد. همين صفت و ويژگي شاه عباس سبب شده بود كه بخشي از قصه ها و داستان هاي مردم بختياري، با ذكر آوردن شاه يا پسر شاه و گاه با عنوان كردن اسم شاه عباس - به اين شاه مقتدر صفوي - ارتباط داده شود.

لازم به ذكر است كه در اين كتاب همچنين در بخش مربوط به بختيارى- همانند بخش نخست- چندين نقاشى رنگين متناسب با موضوع قصه ترسيم شده است كه بسيار جالب توجها ند؛ زيرا با توجه به آنها به خوبى مىت وان از ماجراى قصه آگاه شد. علاوه بر اين، با دقت در اين نقاشى هاى رنگين، مي توان از نوع لباس و پوشاك و بخشى از زندگى مردم بختيارى در يك قرن اخير آگاه شد. اين خود كار مهمى است كه كمتر مورد توجه محققين فرهنگ عامه در گذشته براى گوياتر كردن قصه هاى عاميانه به كار گرفته شده است.

در پايان بايد گفت كه لريمر به دليل اقامت چندين ساله در مناطق بختيارى و تسلط كاملى كه بر گويش بختيارى داشته است، بسيارى از قصه هايى كه در بيش از يكصد سال در بين مردم بختيارى به صورت شفاهى رواج داشت با دقت زياد با وجود روايت هاى گوناگون قصه ها جمع‌آوري و در اين كتاب به چاپ رساند و اين امر خود يكى از معتبرترين و ارزشمندترين كارهايى است كه تا كنون درباره قصه هاى بختيارى انجام شده و در واقع با چاپ اين كتاب، لوريمر به عنوان يكى از پيشگامان توجه با ادبيات عاميانه بختيارى براى ثبت گونه هاى شفاهى قصه هاى عاميانه اين قوم است. او همچنين پس از والنتين ژوكوفسكى ( Valentin A. Zhoukovski ) ايران شناس روسى -كه پس از آمدن به ايران چند سالى را به مطالعه گويش هاى ايرانى از جمله بختيارى ها و جمع‌آورى ترانه هاى عاميانه آنان در دوره قاجاريه پرداخته است-  بيشترين مطالعه را بر روى گويش و قوم     نگارى و فولكلور مردم بختيارى انجام داده است، به همين دليل بازنگرى و توجه بيشتر به اين آثار در واقع به روشن شدن بخشى از فرهنگ عاميانه بختيارى ها از گذشته تا كنون است. همچنين بايد گفت ارزش و اهميت كتاب قصه هاى ايرانى به اين سبب است كه با جمع‌آوري و چاپ اين مجموعه ارزشمند، بسيارى از قصه هاى عاميانه ايران كه هم اكنون برخى از آنها فراموش شده و يا رو به فراموشى است و گوياى شاخها ى از اين درخت تناور فرهنگ مردم ايران است، حفظ شده است. با مطالعه علمى و دقيق و طبقهب ندى اين قصه ها بر اساس محتوا و درونمايه آنها و بررسى تطبيقى آنها با قصه هايى كه توسط ديگر ايران شناسان در دوره هاى پيشين در ساير نقاط ايران انجام شده است، مي‌توان از و اشتراك ريشه هاى اين قصه ها و داستان ها و در كل پيوستگى فرهنگى در بين اقوام كشور آگاه شد.

منابع:

حسين‌پور، على ( 1386 ) كودكانه ها در فرهنگ مردم بختيارى از عصر صفوى تا امروز، پايان نامه كارشناسى ارشد ايران شناسى، تهران: دانشگاه شهيد بهشتى، صص 92 – 91

• Lorimer, D. L. R and Lorimer,E. O. (1919). Persian Tales: Written Down for the First Time in the Original Kermani and Bakhtiari,London:Macmillan.

 • Vahman,Fereydun and Asatrian,Garnik. West Iranian Dialect Materials from the collection of the D. L. Lorimer. (WIDM(Copenhagen{1987- 1991-1995}.